१) दर्शनको परिभाषा - दर्शन जीवन र जगतलाई हेर्ने, बुझ्ने र व्याख्या गर्ने दृष्टिकोण हो, प्रकृति र मानव समाजको भित्री आँखा हो। यही आँखाले हरेक वस्तुलाई हेर्ने, जाँच्ने, बुझ्ने र सोही अनुरुप आफ्नो धारणा र जीवन व्यवहार निर्धारण गर्दछ। मार्क्सका शव्दमा हरेक सच्चा दर्शन आफ्नो समयको वौद्धिक सारतत्व र संस्कृतिको जीवन्त आत्मा हो।
Philosophy (literally "love of wisdom") is the study of general and fundamental questions about existence, knowledge, values, reason, mind, and language.
२. दर्शनको उत्पत्ति - ग्रीक भाषाको Philos र Sophia (प्रेम र विवेक) बाट अंग्रेजीमा Philosophy हुँदे दर्शन शव्दको उत्पत्ति भएको देखिन्छ।
मानव दर्शन करिव पच्चीस सयदेखि तीन हजार वर्षअधि युनानबाट प्रारम्भ भएको मानिन्छ। दर्शन शव्दको प्रथम प्रयोगकर्ता गणितशास्त्री पाइथागोरस हुन।
मानव दर्शन करिव पच्चीस सयदेखि तीन हजार वर्षअधि युनानबाट प्रारम्भ भएको मानिन्छ। दर्शन शव्दको प्रथम प्रयोगकर्ता गणितशास्त्री पाइथागोरस हुन।
Pythagoreans believed that everything could be reduced to numbers: the whole universe had been built using mathematics.
आदर्शावादी दर्शनको जन्मदाता प्लेटो हुन्। थेल्स प्रथम प्रकृतिवादी युनानी दार्शनिक थिए। यसअन्तर्गत हेराक्लिट्स, पाइथागोरस र डेमोक्रेट्स लगायतका दार्शनिकहरु पर्दछन्। हेगेल आध्यात्मवादमा आधारित द्वन्दवादी दार्शनिक थिए भने फायरवाख अधिभूतवादी भौतिकवादी थिए ।
“Individual justice is the balance of a healthy soul in which each party plays its role and follows its function. Political justice, meanwhile, refers to the balance of the city where the “philosopher-judge”. To achieve justice in the city, it is necessary that kings become philosophers or philosophers become kings.”- Plato
मार्क्स भन्दाअघि थोमस मेन्जर, थोमस मोर, सेन्ट साइमन, चाल्स फुरिए र रोवोर्ट ओवेन लगायतका काल्पनिक समाजवादी र मानवतावादी दार्शनिकहरु थिए। जर्मन शास्त्रीय दार्शनिक हेगेल र फायरवाखको एकलकाटे द्वन्दवाद र भौतिकवादलाई फ्युजन गरेर कार्ल मार्क्सले द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादी दर्शनको आविश्कार गरे। द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादी दर्शन सर्वहारा वर्गीय दर्शन हो।
Hegel's ‘The Philosophy of Right’ begins with a discussion of the concept of the free will and argues that the free will can only realize itself in the complicated social context of property rights and relations, contracts, moral commitments, family life, the economy, the legal system, and the polity. A person is not truly free, in other words, unless he is a participant in all of these different aspects of the life of the state. Hegel's 3 Spheres or versions are Right, Morality & Ethical Life.
३) दर्शनको क्षेत्र - जीवन र जगतको अन्तरसम्वन्ध, पदार्थ र चेतनाको अन्तरसम्वन्ध, प्रकृति र समाजलाई संचालन गर्ने चालक नियमहरुको अध्ययन नै दर्शनको क्षेत्र हो। प्रकृति र मानव समाज एवं चिन्तनका अभिनियमहरु, पदार्थ र चेतना विचको अन्तरसम्वन्धका क्षेत्रहरु र सत्य वा वास्तविकताको ज्ञान एवं जीवन र जगतको विकास वा परिवर्तनका नियमहरुको समग्र पक्ष नै दर्शनको क्षेत्रभित्र पर्दछ।
४) दर्शनको भूमिका - मानिसलाई साँचो कुरा बुइन, सही दृष्टिकोण वा धारणा निर्माण गर्न, मानव समाज रुपान्तरणको लागि मार्गदर्शन गर्न, चिन्तनका आम नियमहरु लागू गर्न, पदार्थ र चेतनाको अन्तरसम्वन्धको अध्ययन गर्न र समाजको वास्तविकता वोध गर्न दर्शनको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। सर्वहारा वर्गीय दर्शनले संसारलाई बुइन, व्याख्या र बदल्न सम्भव तुल्याऊँछ।
५) दर्शनका मौलिक प्रश्न - चिन्तन र सत्ताको सम्वन्धको प्रश्न दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्न हो। पदार्थ र चेतनामध्ये कुन प्राथमिक हो भन्ने प्रश्न नै दर्शनको मूख्य प्रश्न हो। जीवन र जगत वोधगम्य छ कि छैन भन्ने प्रश्न दर्शनको दोस्रो महत्वपूर्ण प्रश्न हो। आदर्शावादले विश्व अज्ञेय भएको निष्कर्ष निकाल्छ भने भौतिकवादले विश्व वोधगम्य भएको निष्कर्ष निकाल्छ।
पदार्थ र चेतनाको प्राथमिकतामा रहेको बहस र जगतको वोधगम्यताबारे विवाद नै दर्शनका मुल प्रश्न हुन्।
६) दार्शनिक सिद्धान्तहरु - दर्शनमा आदर्शवादी र भौतिकवादी गरी २ सिद्धान्त रहेका छन्। यी २ सिद्धान्तका बीचमा हुने बहसले नै दर्शन र मानव समाजलाई २ वर्गमा वर्गीकृत गर्दछ। आजसम्मको मानव समाजको सम्पूर्ण इतिहास २ दृष्टिकोण बीचकै बहस र सड्घर्षको उपज हो।
क) आदर्शवादी वा आध्यात्मवादी दर्शन - विश्व व्रम्हाण्ड ईश्वर, परमात्मा वा अदृश्य शक्तिबाट पैदा भएको, चेतना वा आत्मालाई सृष्टिको आदितत्व तथा पदार्थको अस्तित्व निर्धारक स्वीकार गर्ने साथै संसारलाई बुइन नसकिने र अपरम्पार ठान्ने दर्शन नै आध्यात्मवादी दर्शन हो। यसले जीवन र जगतलाई अलौकिक शक्तिको उपज र अपरिवर्तनशील एवं अज्ञेय ठान्दछ।
ख) भौतिकवादी दर्शन - पदार्थलाई सृष्टिको आदितत्व तथा चेतनालाई पदार्थको विशिष्ट गुण मान्ने अनि संसारलाई बुइन, विश्लेषण गर्न र बदल्न सकिन्छ भन्ने दर्शन नै भौतिकवादी दर्शन हो। भौतिकवादी दर्शनले पदार्थ निर्णायक मान्दछ, जीवन र जगतलाई बुइन सकिने र त्यसका लागि वैज्ञानिक अनुसन्धान गर्नुपर्ने मान्यतामा विश्वास राख्दछ। यसले सम्पूर्ण भौतिक वस्तुहरु गतिशील भएको मान्यता राख्दछ।
७) आदर्शवाद र भौतिकवादमा अन्तर - आदर्शवादले चेतना पहिलो वा प्राथमिक, चेतनाले स्वयं अस्तित्व निर्धारण गर्ने मान्यता राख्दछ। यसले संसार अज्ञेय ठान्दछ। ईश्वर सर्वशक्तिमान, निराकार, नित्य, अविनाशी र सर्वव्यापी भएको मान्दछ। आदर्शवादका दृष्टिमा ज्ञान ईश्वरबाट प्राप्त हुन्छ। आदर्शवादले मानव संसार ईश्वरको रचना हो, आत्मा अमर रहन्छ, जीवनको पूर्व जन्म र पुनर्जन्म हुन्छ, धर्मशास्त्रमा लेखिएका कुराहरु सत्य हुन् भन्ने ठान्दछ। यो प्रतिक्रियावादी वर्गको वर्गहितको रक्षा गर्ने दर्शन हो।
तर, भौतिकवाद दर्शनले पदार्थ पहिलो वा प्राथमिक, पदार्थबाट चेतनाको निर्माण वा विकास हुने मान्यता राख्दछ। भौतिकवादका दृष्टिमा संसार वोधगम्य वा ज्ञेय छ, ईश्वर कल्पना हो, अलौकिक र अदृश्य शक्ति छैन, ज्ञानको श्रोत व्यवहार हो, समाज वस्तुगत जगतको विकासको परिणाम हो भन्ने मान्यता बोक्दछ। यसले विज्ञानमा विश्वास गर्दछ, पूर्वजन्म र पुनर्जन्म हुँदैन, ईश्वर, धर्मजस्ता मान्यता पूँजीपति वर्गले आफ्नो हितको रक्षार्थ खडा गरेका हतियार मान्दछ। भौतिकवाद सर्वहारा वर्गको दर्शन हो।
८) दर्शन कहाँबाट जन्मिन्छ - माओत्सेतुङका अनुसार दर्शन सामाजिक व्यवहारबाट जन्मिन्छ। मानिसले जीवनयापनका क्रममा प्रकृतिसँग संघर्ष गर्दछ, मानव जीवनमा उत्पादनका निम्ति गरिने संघर्ष , वर्गसंघर्ष र वैज्ञानिक प्रयोगका क्रममा नै ज्ञानको विकास हुन्छ। ज्ञानको आधुनिक र उच्चतम् रुप नै दर्शन हो। हाम्रा सम्पूर्ण आर्थिक सामाजिक गतिविधिहरुको संश्लेषण नै दर्शन हो।
माओत्सेतुङले दर्शन अघाएकाहरुबाट होइन, भोकाहरुबाट जन्मिन्छ भनेका छन । अघाएकाहरु सँग संघर्षको भोक जाग्दैन, तृप्तिले ज्ञानको ढोका बन्द गरिदिन्छ। तसर्थ, मानिस जीवन संघर्षका क्रममा गर्ने सामाजिक व्यवहारबाट नै दर्शनको विकास हुन्छ। माओले थप्दै भनेका छन्, 'दर्शन दरबार र महलहरुबाट होइन, झुपडीहरुबाट जन्मिन्छ। श्रमिक-किसान नै त्यस्तो वर्ग हो, जसले आधुनिक समाजको सिर्जना गर्दछ, त्यस क्रममा प्राप्त हुने व्यवहारिक ज्ञानको संश्लेषण नै दर्शन हो । First Published on 3 Nov 2019
श्रोतहरु: लोकपाटी, गूगल तस्वीर, Plato.stanford.edu, the-philosophy. com, Marxists. org, ©Image
Friends, If you like this post, kindly react or comment below the Post and do Share your Response...Thanks for Reading :)